RIANXO: NOTAS SOBRE A FÁBRICA DE SALGADURA DO CASTILLO PROPIEDADE DOS GODAY

Xosé Comoxo/Xesús Santos

            Corrían os anos 50 do século XIX, cando se asentaba en Vilanova de Arousa Juan Goday y Gual, procedente de Canet de Mar-Barcelona, onde nacera en xaneiro de 1838. Viña para xunto dos pais, Juan Goday Llauger e María de la Concepción y Gual, xerente da casa titulada Manuel Goday y Compañía, dedicada á salgadura de sardiñas, con tres fábricas na ría de Arousa, desde finais do século XVIII, fundadas por Manuel Goday Roura.

         Disolvida esa industria en 1862, o mozo Juan Goday y Gual estableceuse por conta propia á fronte dunha fábrica na Illa de Arousa. Posteriormente ampliaba a industria con outras tres fábricas nos puntos de Montalvo (Sanxenxo), Meloxo (Grove) e Rianxo.

Por circunstancias desfavorables, limitou os seus traballos a só dúas fábricas, cuxos edificios eran da súa propiedade: Rianxo e Illa de Arousa. Goday foi un dos primeiros en instalar unha fábrica de vapor para fritir sardiñas. En 1879, trouxo técnicos franceses para poñer en marcha na Illa de Arousa unha industria de conservas de sardiñas e aceite en lata, ao estilo Nantes; fábrica que visitou o rei en 1881 (concedéndolle a honra de nomealo “proveedor de la Real Casa y el uso del escudo de armas reales en las muestras, facturas y etiquetas”).

Juan Goday y Gual, que exerceu como deputado provincial dende 1871 ao 1876, casou cunha prima-irmá chamada Teresa Goday y Gual, para o que necesitou dunha dispensa papal. Morre en xuño de 1900, quedando a súa dona e o seu fillo Juan Goday Goday, a cargo das industrias. 

Juan Goday Goday, casado con Matilde Buhigas Abad, de familia de conserveiros (con problemas nos comezos de xullo de 1936, ao agachar na súa casa a seu sobriño Daniel Buhígas, xefe rexional da Falanxe), falecía en xullo de 1928.

A fábrica de Rianxo

Descoñecemos a data de comezo da fábrica de Rianxo, situada no punto coñecido como “Castillo”, a pouca distancia da vila. En 1879, estaba en funcionamento. En 1883, instalouse nela a maquinaria para fabricar conservas de sardiña. En 1900, concedéronlle a Medalla de Ouro na Exposición Universal de París, polas sardiñas en aceite procedentes da fábrica rianxeira.

Nese ano (1900), a produción anual andaba entre 700.000 e un millón de latas. Incluso exportaba sardiñas salgadas e prensadas a Francia e Italia, en cantidade de 500 a 750.000 quilos, envasadas en barrís de diferentes tamaños que contiñan de 200 a 3500 sardiñas. O número de operarios na preparación era de 30 homes e unhas 80 mulleres. Madrid era un punto de venda importante, especialmente na tenda de ultramarinos La Francis, establecida na rúa do León, 23. ”Las marcas de esta fábrica que más aceptación tienen son las bautizadas Bebés, Columpio, Non plus ultra, que no tienen espinas, y Sardines bretonnes. La especialidad, sin embargo, es la marca titulada Perla del Harén, que son sardinas con trufas de un sabor exquisito”.

A fábrica de Rianxo cerrou en 1917, o que representou un duro golpe para a economía local. Juan Goday Goday, en 1919, puxo á venda tanto o edificio (con casa de 7 habitacións) como a finca (de 15 ferrados). Tamén en xuño de 1923. Foi adquirido en abril de 1924 polo doutor Ángel Baltar, polo prezo de 25000 pesetas, para dedicar, unha parte, a central eléctrica para alumear o pobo (despois dun acordo coa Sociedad General Gallega de Energía Eléctrica) e a muíño de graos.

A propiedade foi vendida de novo en 1935, á sociedade Pesquera del Norte de España, reservándose a familia Baltar durante cinco anos o uso da parte do edificio onde estaban os motores e o muíño. Durante a guerra civil o edificio foi confiscado para campo de concentración.  

A ANCIANIDADE DE MÁXIMO SAR

Xosé Comoxo

Nestes días de choiva de agosto, o amigo Xesús Santos e máis eu, fixémoslle unha visita a un venerable ancián: Maximino Rodríguez Buján, coñecido como Máximo Sar. Vive a súa ancianidade en Caldas de Reis cunha boa lucidez, a pesar dos seus 92 anos. Recoñeceunos que da cabeza estaba ben, o malo eran os achaques do corpo, que non lle permitían durmir tranquilo.

Actualmente xa non escribe. A súa cabeza, a pesar de estar ben, xa non está para eses trotes. ¡Ten outras moitas cousas nas que pensar...!

No seu arquivo paran centos de folios escritos por el, que publicou en diversos xornais ao longo dos anos. Pacientemente foinos fotocopiando e arquivando. Sobre Rianxo e os rianxeiros conserva un bo número de traballos.
A estas alturas non entendemos como a prensa de Galicia non ten un oco nin para dedicarlle unha simple entrevista, aínda que somos sabedores de que el non está para eses mesteres. A súa figura está totalmente abandonada. O Concello de Caldas de Reis, que anos atrás creou un premio, creo que de narrativa, co seu nome, ao noso entender debería facer algo máis por el. Eses traballos que diciamos antes, terían que saír á luz en forma de libro. Aí si podían influír bastante os políticos caldenses.

GUERRA DA INDEPENDENCIA: O ARCEBISPO MÚZQUIZ FUXE DESDE A RÍA DE AROUSA. RIANXO PUBLICABA UN BANDO PARA CONSERVAR A TRANQUILIDADE VECIÑAL

 Xosé Comoxo-Xesús Santos

            O 13 de xaneiro de 1809, en Santiago decidiron poñer un bando “noticiando hallarse cercano” o

exército francés. Segundo o comunicado, a veciñanza debía evitar toda extorsión, e sairía a recibilos en paz unha Deputación de persoas de primeira “distinción del Pueblo”. A plana maior francesa debían aloxala “a donde mejor combenga”; e a tropa nos cuarteis, colexios e conventos da cidade.

            Capitulada Coruña, os invasores colleron dirección Santiago. O nerviosismo da veciñanza de Compostela era patente. Tamén acontecía en Rianxo, onde publicaban un bando para tratar de conservar a tranquilidade; os veciños non podían andar en grupos e as tabernas pecharían ás 8 da tarde.

            A noticia segura da toma de Santiago chegou na mañá do 17. Tróuxoa a Rianxo Caetano de la Iglesia. Ao efecto, desde o Concello enviaban ao escribán Pedro Dieste a informarse á capital. Non deu chegado: "en todo el camino y con especialidad desde la Esclavitud para delante hallé noticias y datos ciertos y seguros de que en la mañana de hoy entraran en Santiago los franceses”.

            A todo isto, o arcebispo Rafael de Múzquiz y Aldunate fuxira. O Congreso de Notables, ao mando do alcalde afrancesado Fraguío, tratou de que volvera; o arcebispo, desde o seu suposto paradoiro de San Pedro de Muro, manifestáballe, o 5 de febreiro, que estaba indisposto. Ese mesmo día, o Congreso enviou ordes as xustizas das vilas e portos para que indagaran o seu paradoiro “pues ha corrido la voz, y es publico pasó con dirección a alguno de dichos puertos”.

            En realidade, o prelado estaba soportando o furor da plebe “ignorante”. Primeiro na reitoral de Isorna-Rianxo, de onde fuxiu ás dúas da madrugada ante “la turba que lo quería asesinar”, salvándose grazas ao señor Cobián, de Padrón, e ao abade de Isorna, que lograran contelos. En Vilaxoán, tamén quixeron acoitelalo. Embarcou desde un punto “descoñecido” da ría de Arousa (posiblemente o Grove), o 19 de febreiro, con dirección a Cádiz, pero debido ao mal tempo o barco arribou en Lisboa o 1 de marzo. Foi autorizado a pasar a Ayamonte, onde permaneceu ata novembro.

            As súas peripecias descríbeas nunha extensa carta, inédita ata o de agora, que copiamos en parte:

            “Quien creyera Serenísimo Señor que en mis últimos años avía de andar prófugo y fugitivo, disfrazado en mi propio Arzobispado, y ocultándome de mis propias ovejas para no caer en manos de los Franceses, ni verme obligado a hacer el juramente de fidelidad a José Napoleón he pasado infinitos trabajos caminando por ásperas montañas y de noche he sufrido copiosas lluvias, de dos en dos días mudaba de Pueblo; cerca de dos meses anduve vagante, metiéndome algunas veces en cavernas de fieras y en casas las mas miserables e infelices para ocultarme de estos infames bandoleros, he logrado no caer en sus manos y estoy gustoso con lo pasado. Yo pude haberme libertado de tantos sustos, agitaciones y sobresaltos como he padecido pero avía determinado no abandonar el Arzobispado hasta que los Franceses se apoderasen de el y estar yo absolutamente imposibilitado de animarlo y esforzarlo, lo que no omití en cuanto pude (...) Me vi precisado a escapar por mar disfrazado de patrón de navío y a embarcarme en un barco de comercio, el temporal me obligó a entrar en Lisboa y suspender mi rumbo a Cádiz”

APUNTES SOBRE UN HISTÓRICO CLUB DE FÚTBOL: O SANTA LUCÍA DE ASADOS

Xosé Comoxo/Xesús Santos

Na posguerra, a mocidade da parroquia rianxeira de Asados tiña, entre outros pasatempos, a práctica do fútbol no seu campo de Santa Lucía, en regulares condicións. Ao equipo denominárono “Rápido de Asados”, aínda que popularmente coñecíanse como “os de Asados”.

            A finais de 1951, fundan un conxunto que chamaron Santa Lucía e, meses despois, xa se albiscaban disputando un partido amigable en Barraña; a dicir das crónicas, “el equipo forastero, de nueva formación, gustó mucho por su conjunto”. Continuaron preparándose e xogando contra outros equipos; o disputado contra o Pazos con motivo do primeiro aniversario dos asadenses, resultoulles favorable, con 4 goles marcados polo dianteiro centro Pérez.

            O equipo fedérase en 1952, baixo a presidencia do señor Amable Muñiz Tubío. A partir dese intre, o vicepresidente Esteban Horta encargouse de que todo funcionara á perfección, ao lado do xogador Evaristo, con quen se desprazaba en bicicleta a diferentes lugares para contratar encontros amigables. A casa de Esteban era a “lavandería” da indumentaria, que corría a cargo da súa dona María. De alimentar aos xogadores de fóra, con bocadillos, encargábase o señor Amable, ou ben antes ou despois de cada partido, a poder ser antes, para que colleran forzas. Non se debe esquecer a Manolo “o Paragüero”, sen dúbida un dos que máis traballou na organización; e ao xastre Ramón Pimentel e súa dona Juanita, que mantiñan intactas as camisetas.

            O ano 1954 foi o máis interesante do equipo, a pesar da desfeita final; incluso para os demais conxuntos do municipio (Rianxo e Amanecida), ao estaren os tres no campionato das Rías Baixas. Os compoñentes do Santa Lucía mostráronse ilusionados, tanto, que contrataron un adestrador cun amplo historial, Venancio, que traerá novos e descoñecidos métodos de adestramento. Con todo, as cousas non discorreron como desexaban todos ao non acompañarlles os resultados, o que motivou que a afección deixara de asistir ao campo. A falta de tres encontros para rematar a liga, e cando estaba programado un partido contra o Barraña, decidiron non presentarse. A triste realidade fora anunciada días antes na prensa de Santiago: “(...) de no reaccionar la afición con mayor generosidad y sacrificio, el Santa Lucía tropezará con serias dificultades económicas para hacer frente a los gastos que acarrea la competición. No debemos olvidar que los equipos se desplazan por su cuenta y solo pueden resacirse con los ingresos en el propio campo”.

            Ese foi o motivo polo que a Federación decidiu castigalos severamente. A partir dese intre a súa clasificación quedou con cero puntos, ao igual que lle aconteceu ao Amanecida e ao Chispa, da zona Sur. A directiva decidirá, en anos sucesivos, non participar nas Rías Baixas, tendo que darse de baixa na Federación.

            Proseguiron disputando partidos amigables durante bastantes anos. A propaganda previa aos encontros veciñais, neste caso Araño-Santa Lucía, deixou na comarca unha frase célebre, aínda recordada hoxe; dicían: “¡No se juega un partido de fútbol, se juega el honor entre dos pueblos!”. 

10 DE XANEIRO DE 1950: BOROBÓ RECORDABA A CASTELAO

Xosé Comoxo

Neste 7 de xaneiro, aos 64 anos do pasamento de Castelao, non podo menos que recordar un anaco que o amigo Borobó escribiu naqueles tristeiros días de 1950; dicía así:

(...) En Rianxo vivían las hermanas, siempre pensando en Daniel, siempre rezando por Daniel ¡Tan solo y enfermo allá en Buenos Aires! Desde la mañana a la noche, desde la misa del alba hasta después del Rosario, apenas les quedaban tiempo a las hermanas para sus quehaceres, porque eran interrumpidas, interrogadas a cada momento, a cada instante...

-¿Sabedes algo de Daniel?

-¿Escribeu Daniel?

-¿Vai mellor Daniel?

            Y ellas decían que si, que iba mejor Daniel, porque Daniel las engañaba piadosamente, mandándoles decir por cuanto marinero de Rianxo tocaba en Buenos Aires “que non morrería alá”. Vendría en cuanto le operasen. Estaba dispuesto un avión, fletado por media docena de amigos riquísimos, para llevarle a operar a Nueva York. Los cirujanos yanquis, escribía Daniel, tienen las manos de don Ángel Baltar, y una técnica y un instrumental prodigioso. Seguro que le curarían, y en el mismo avión vendría a Rianxo, para la Guadalupe...

            Cuando se aproximaba septiembre una nueva carta rectificaba a la ilusión. Para esta fiesta de la Virgen de la Guadalupe aun no lo habrían operado, pero para la próxima Guadalupe ya estaría allí, dispuesto a ver bailar la danza de las espadas que inventó el boticario nuevo...”