A tráxica morte dos irmáns "Insua" (e II)

Por Xosé Comoxo e Xesús Santos

Os fuxidos irmáns José Losada Castelao e Manolo Rodríguez Castelao (“os Insua”), unha vez chegados a Vigo desde Carril, buscaron o amparo dos amigos. A casa dos Isla Couto foi o seu acubillo durante os primeiros meses da guerra civil, período no que recibiron a visita do crego de Rianxo Don José Benito Fariña. Namentres ideaban a maneira de fuxir por mar ao estranxeiro, Manolo pintou algúns cadros ao óleo (consérvanse ao menos dous) para regalarllos aos protectores.

Aquí debemos pararnos na figura do seu parente Daniel Rodríguez Castelao, con seguranza preocupado polos seus. A guerra civil collérao en Madrid e a “casualidade” fixo que a súa dona estivera con el. Non tardaron en desprazarse a Barcelona; foran coa intención de volver, pero xa non foi posible pola situación da capital, que “ía de mal en peor”. Logo marcharon a Valencia, e posteriormente, de novo a Barcelona, xa que o rianxeiro fora requirido polo servizo de propaganda da Generalitat para falar por Radio Barcelona: “Aqueles parladoiros pol-a radio coincidiron con horas sinistras da represión fascista en Galiza”

Ata Castelao chegaron noticias, neste caso de Rodolfo Prada, de que as súas actuacións radiofónicas supoñían pretextos para esa represión. Castelao estaba ben seguro de que ninguén sufría tanto coma el por esa circunstancia, pero debía seguir co seu compromiso; dixo o seguinte: “teño alá dúas irmáns e miña nai e dous curmáns que quero tanto como si fosen irmáns meus. Pois ben, dixéronme que están vivos e non por eso deixarei de cumprir o meu deber de Galeguista, si me matasen a familia, tamén mataron a Casal, a Bóveda, a Víctor...”

Non podemos dicir que súas irmás, Josefina e Teresa, pasaran inadvertidas en Rianxo. Nos primeiros días da contenda soportaron algunhas falcatruadas inxeridas polas mulleres falanxistas da vila e incluso polo propio Concello, con multas de importancia, pero non hai dúbida de que os peor parados serán os seus curmáns.

Volvendo a eles, dado que estaban sendo buscados, decidiron que non debían permanecer así por máis tempo. Despois de nove meses agachados, preocupados e temerosos de ser descubertos, tomaron a decisión de intentar recobrar a liberdade. Xunto con varios amigos de esquerdas, idearon abandonar Galicia en barco. Eran nove mozos “fuertes y audaces” (a muller dun deles, Carmen Miguel Agra, decidira fuxir co seu home, coa tristura de deixar ás súas nenas a cargo duns parentes).

O plan de evasión fora estudado pacientemente. Prepararan ao efecto o bou de nome “Eva”, con base no porto vigués. No intre en que os fuxitivos entraron nel, decatáronse de que un mariñeiro estaba a bordo, e, para desgraza de todos, permitíronlle marchar coa promesa de que non os delataría. Non foi así: apenas abandonou o barco, denunciounos. A policía portuaria mobilizouse e cercou o barco coas súas embarcacións. Era na madrugada do 23 de abril de 1937. No peirao vigués produciuse inmediatamente un enorme despregue de forzas represoras. Primeiro intentaron que saíran un a un, sen éxito, logo, arrimaron un barco alxibe do porto e asolagaron a bodega do bou; primeiro con auga fría, despois con auga fervente. Os acosados non saían e deseguido oíronse uns disparos...

“No encontrando medio de abatir sus bríos, con vil agua hirviente inundaron, crueles, el barco; pero antes sus sienes agujerearon diez balas certeras, y sus nobles frentes orlaron con sangre sus corazones, que serán laureles y rosas que adornecen su gesta gloriosa, viril y valiente, cual ninguna de cuantas la historia del valor recuerde; pues sólo Numancia con vuestro heroísmo compararse puede.
Yo pido que en bronces mi terriña meiga graben los cinceles los nombres preclaros de nuestros paisanos; y que los pinceles del gran Castelao -que diz: que dos de ellos eran sus parientes- eternicen el hecho sublime en lienzo y paredes”

Todos tiñan a ferida de morte na sen esquerda, salvo un, que debeu matar aos outros por acordo de todos. Ata Rianxo chegarán rumores de que o autor foi Manolo “Insua”, sen que se poida aseverar. Non obstante, a confusión ao respecto aumenta debido a outras noticias que se coñecen, unha das cales recolle que os disparos foron efectuados por membros da Garda Civil coa finalidade de que os comentarios do suicidio colectivo se espallaran, impedindo así que a noticia das mortes, por auga quente das caldeiras, se dera a coñecer, aínda que esa cuestión tampouco lles importaría demasiado.

Os “dous dos rapaces máis puros da nosa terra” estaban entre eles. Os xornais vigueses Faro de Vigo e El Pueblo Gallego, en mans da Falanxe, obvian a tráxica morte. Nova Galiza, nun artigo asinado baixo o pseudónimo de Félix Muriel (Rafael Dieste), recolle a triste nova:

“Daquela foi cando os nosos ollos, abertos ao recordo, recibiron nun lóstrego prolongado toda a presenza daquel amañecer. Esquecemos a morte de todos aqueles homes, daquela moza, e todo nos pareceu ilusorio menos o intre de ledicia, cara á liberdade, que sentían aquela noite, mentres o mar, vindo de lonxe, acariñaba o barco. E todo o sono deles realizouse no noso corazón. Si, pasaban o mar, e á volta dunha esquina dunha cidá das nosas, viñan ao noso encontro cos brazos abertos... Moito tempo, aínda sen querer saber que xa sabiamos a morte, estivemos a repetir os nomes coñecidos, resucitando a mesma infancia que viviron con nós —e que tan nosa era como deles... Así estivemos, a rescatalos, dándolles paso pola nosa lembranza cara á eternidade... E vimos que pasaban, que xa non sairían ledamente ao noso encontro en calquera esquina. E filtrouse en nós, como un albor de lúa, o degoro dir con eles, e con tódolos homes xenerosos da nosa terra que xa van alá...
Mais algo enche de luz a nosa dor, e fai xurdir no medio dela un grito de orgullo, case un aturuxo: ¡Non se entregaron ás poutas lixentas! Non se entregaron, viron uns nos ollos dos outros unha diafanidade ausoluta e entregáronse á morte virxe en compaña, como ao ceo da noite. Cada tiro unha estrela. E hai que ademirar ao executor, ao que quedou para o remate, sen que vacilase a fé —del e dos outros— na súa sagra firmeza. ¿Cando foron mais irmáns nove homes e unha muller?.
Esa fraternidade no lindeiro decisivo, ese acordo perfecto, esa inmensa seriedade do voso esprito nese intre, fai para sempre locinte i exemprar a vosa morte. ¡Si, compañeiros, vindes, agora mais que nunca, ao noso encontro!”

Máis cando as turvas horas se narraren
nas estreliñas dos infolios,
aboirán por riba d-unha ducia,
dous nomes que por nomes sucumbiron,
por un gromo levar en cada sílaba
e unha riola en cada letra.
Os de Xosé e Manolo Castelao,
candidaturas a un mañán liberto,
de Rianxo esgueirados,
que colleran a luz do farol noso,
que a viviran un tempo de acobillo,
e a perderan despois
cando par-o desterro fun botado.
Da nosa luz pequena se sostiñan,
cal outra grea de encubertos seres...
Mentras Caín das rúas era dono.

Da nosa luz vivían e ao perdela
Xosé e Manolo Castelao prendados,
par-o destiño cegos,
no barco xa arranchado,
no bou “Eva” apresado no Berbés,
co-a cámara chea de escapados,
voluntarios da morte todos eles
adiantando o seu fin
a auto-execución se condenaron
como Sócrates náuticos!

***
...E un salaio fondo, fondo, fondo...
no tempo e nos espazos alongado
esvaróu sobre o mar onda por onda
desde a Ribeira vella
até Rianxo

Ao pouco, o mesmo Rafael Dieste escríbelle a seu irmán Eduardo, desde Barcelona (9 de marzo de 1938), o seguinte:

“(...) Antes sería paradójico pues suponíamos difuntos a Manolo y José, y aún no hay la contraria certidumbre, reír sin trabas recordándolos en tu fantasía. Ahora, y no sólo a causa de la plenísima salud con que están evocados, no hay mueca, contradicción de gesto, ni de espíritu, en ponerlos en farsa. Claro que es una farsa como agua pura (...). Pero además creo que ya no podemos tomar tan en serio lo fúnebre de la muerte (lo cual quizá fue siempre un error y un motivo de comicidad tortuosa) desde que alía su misterio al esplendor del alma colectiva, sea en paz o en conflicto como ahora. En suma, si algún día recibís alguna noticia semejante de nosotros os ruego desde ahora que no hagáis planto, como no sea florido. Mejor que una corona y cirios te encargo, pues, una farsa como esa. (Ojalá sea cierto que viven y que pueden un día ensayar y representar la suya, con otras que haremos, alegres o edificantes, Manolo y José)

No referente a Castelao, que estaba en Barcelona nesas datas, parece estraño que non fora avisado da traxedia. Non hai constancia escrita, ao menos de momento, de que o rianxeiro mencionara estas terribles mortes; todo está confuso, máis aínda cando lle escribe a súa irmá Teresa, en 1941(?), queixándose de non ter novas sobre dos seus curmáns, “y aunque perdí toda esperanza de volver a verlos, algunas veces tengo esperanza y no sé...”

Pasados os anos, en outubro de 1958, Rafael Dieste e súa dona Carmen Muñoz, aínda non borraran da memoria a desventura dos “Insua” e os recordos da mocidade:

“(...) Entonces, digo, la casa estaba mucho más alegre. Sixto Aguirre, Manolo Ínsua, José Losada, muchachos inteligentes y buenísimos (bastaría con decir amigos de Rafael, quien polariza arcángeles) solían venir al anochecer, después del paseo de la tarde, y se producían conversaciones animadísimas... (todos ellos y otros amigos de Santiago y Vigo con la misma cualidad arcangélica, perdieron la vida (no el alma) en el año 1936; y ni siquiera fue en el campo de batalla)”

A maneira de curiosidade, indicar que o 25 de abril de 1941, o xulgado instrutor provincial de Responsabilidades Políticas da Coruña, inicia un expediente contra, entre outros inculpados, José Losada Castelao. A relación que posuímos comeza na letra G e remata na L, polo que é de supoñer que na R estaría o nome de seu irmán. Ao mes seguinte aínda estaban sendo localizados os domicilios dos inculpados e dous anos despois, en outubro de 1943, non se concretara a súa actuación político-social, situación económica, e a “verdadera personalidad de aquellos, y caso de que alguno de los que este expediente comprende hubiese fallecido, se aporte a autos certificación de defunción...”

1998.-Rianxo recibe os restos

Os restos dos irmáns “Ínsua”, que descansaran tantos anos no cemiterio de Pereiró en Vigo, e logo, polas xestións das irmás de Castelao, no de Baión-Vilanova de Arousa, nun panteón familiar de María Luísa Aldeagunde, foron traídos finalmente e soterrados no seu pobo en 1998, no camposanto que tanto coñecían e onde repousaban os seus. Foi o domingo 28 de xuño:

“Un Rianxo emocionado recibiu onte os esperados restos dos irmáns Insua. Varios centos de veciños do municipio de Rianxo recibiron os restos de Manuel Rodríguez Castelao e Xosé Losada Castelao, os irmáns Insua. O féretro que portaba os seus restos ía cuberto coa bandeira galega”
(El Correo Gallego, luns, 29 de xuño de 1998)

“Que con siemprevivas, lirios y rosas,
robles y laureles,
se cubran sus tumbas en las primaveras;
que todos los fieles
de la gran idea por que ellos murieron
sin lloros ni preces,
en romería laica, vayan por los mayos
flores a ponerles”